TİYATRO VE TÜRLERİ

TİYATRO          

          Yaşamdaki olayları sahnede canlandırma sanatına tiyatro denir.Drama ya da tiyatro eseri, olayları oluş halinde gösterir.Bu bakımdan tiyatro, konuşma ve eyleme dayanan bir gösteri sanatı olarak da tanımlanabilir.Tiyatro eserlerinde olaylar yazarın ağzından anlatılmaz, eserdeki kişiler tarafından doğrudan doğruya söylenir ve yapılır.

Tiyatronun Kökeni

          Tiyatro, her ülkede dinsel törenlerden doğmuştur.Bu sanat ulusların dinlerine ve toplumsal koşullarına göre farklı özellikler gösterir.Günümüz Batı tiyatrosunun kaynağı Eski Yunanistan’da tiyatro, şarap tanrısı Dionysos adına düzenlenen törenlerden doğmuştur.

Tiyatro Ögeleri:

          Bir tiyatro eserinde iki temel öge vardır:

a)Olay:

          Her tiyatro eserinde bir olay ya da olaylar zinciri vardır. Bu olaylar eyleme dönüşmüş tutkular, özlemler, düşlerve istekledir. Her oyunda dramatik eylem, bir anadüşünceye, bir duyguya dayanır. Sözgelimi, Shakespeare’nin Kral Lear adlı tiyatro eserindeki olaylarala okuyucuya iletilmek istenen düşünce şudur: “Güzel ve parlak sözler inanış, körü körüne güven, en güçlü kişileri bile yıkıma götürür.”Oyunda, Kral Lear, doğru sözlü olduğu, gerçekleri yüzüne karşı söylediği için mirasından yoksun bıraktığı kızının yanına sığınır.Kızlarının aldatıcı sözlerine kanarak yitirdiklerini düşünür ve sonunda çıldırır.Böylece bir dizi dramatik olay ortaya çıkar.

b)Kişiler:

           Tiyatro eserlerinde olaylar bir savaşımdan (mücadeleden) doğar.Bu savaşımdan farklı güçler karşı karşıya gelir.Oyun da böylece yeni boyutlar kazanır.Olayların ortaya çıkışında etken olan varlıklara oyunun kişileri denir.Tiyatronun amacı insan ve toplum yaşamını anlatmak olduğuna göre insansız bir tiyatroda da yazar tipleştirme ya da karakter çizme yöntemine başvurabilir.

          Tiyatro eserlerinde olay ve kişiler gibi temel ögeler yanında dekor, giysi ve ışık gibi yardımcı ögelerde bulunur.

          Bir tiyatro eseri serim (başlangıç), düğüm (gelişim) ve çözüm (sonuç) gibi bölümlerden oluşur.

Tiyatro Terimleri

Perde:Tiyatro eserlerinde konunun ana bölümlerden her birine verilen ad.

Sahne:Tiyatro eserlerinde her perde içinde, kişilerin girip çıkmasıyla oluşan daha küçük bölüm.

Diyalog:Kişilerin karşılıklı konuşması.

Monolog:Bir kişinin tek başına konuşması.

Tirad:Kişilerin birbirine karşı söyledikleri, çoşkulu ve çok uzun sözler.

Fars:Toplumdaki düzensizlikleri alaylı anlatımla yeren oyun, halk komedisi, Fars, Yunan ve Latin geleneğine dayanmayan anonim Fransız komedisidir.

Feeri:Kişileri melek, cin, şeytan…olan oyunlaştırılmış masal.Feeride olaylar gerçekdışı bir alemde geçer.

Jest:Tiyatro oyuncularının el kol hareketleri.

Mimik:Tiyatro oyuncularının anlamlı yüz hareketleri.

Pandomima:İçinde konuşma olmayan, tamamen jest ve mimiklere dayalı seyirlik oyun.Geleneksel pandomimada oyunun baş kişisi bir palyaçodur.Hamlet, Othello, Cimri gibi oyunlar da pandomima biçiminde oynanabilir.

Melodram:19.yüzyıla kadar müzikle karışık, çok acıklı tiyatrolara verilen ad.Melodram, “besteli dram”anlamına gelir.

Myster:Hıristiyanlıkla ilgili olayları konu edinen seyirlik kilise oyunu.Bu oyunların amacı dini sevdirmektir.

Tiyatro Biçimleri

Tiyatro türünün başlıca biçimleri şunlardır:

a)Benzetmeci Tiyatro:

          Sahnede gösterilenlerin gerçek yaşamdan farklı olmadığını anlatan tiyatro eserleri, benzetmeci tiyatronun örnekleridir.Bu tür tiyatronun amacı, seyircileri sahnede gördüklerinin bir oyun olmadığı, yaşamlarından bir kesit olduğu düşüncesine götürmektir.Benzetmeci tiyatro, seyirciyi böylece yanıltmak ister.Oyuncuların sahnede rol yaparken sanki hiç seyirci yokmuş gibi davranırlar.Oyunun bitiminde de ortada gözükmeyerek seyircide uyandırdıkları etkinin sürüp gitmesini düşünürler.

b)Göstermeci Tiyatro:

          Bu tiyatro biçimi benzetmeci tiyatroya karşıt bir anlayışla geliştirilmiştir.Göstermeci tiyatroda sahnede gösterilenlere aldanmamak gerektiği, bunun bir oyundan ibaret olduğu vurgulanır.Sahne ile seyirci arasında yakın bir diyalog vardır.Oyuncular zaman zaman seyircilere seslenirler ve sahnede gösterilenlerin bir oyundan ibaret olduğunu hatırlatırlar.Türk halk tiyatrosundaki  ortaoyunu, göstermeci tiyatronun tipik bir örneğidir.

c)Epik Tiyatro:

          Ünlü Alman oyun yazarı Bertold Brecht tarafından ortaya konulan epik tiyatro, göstermeci tiyatronun geliştirilmiş biçimidir.Bu tür tiyatroda amaç, seyirciyi sahneye iyice yabancılaştırmaktır.Oyundaki olaylar arasında bir bütünlük yoktur.Olaylar, durumlar parça parça verilir; arada bir şarkılar, türküler söylenir, anlatıcılar devreye girer.Seyirci tam bir gözlemci olarak kalır.Acı duymak, sevinmek, çoşkulanmak yerine durumlar üzerinde düşünür; kendisini ve olayları nasıl değiştirebileceğini anlamaya çalışır.

          Brect’in “halkçı tiyatro” adını verdiği epik tiyatro, sahneyi bir ideolojinin propaganda aracı olarak kullanır; seyircilerin kalbine değil, kafasına seslenir.Bizde, Haldun Taner’in “Keşanlı Ali Destanı” adlı oyunu ilk epik tiyatro denemesidir.

Tiyatro Türleri

           Tarihsel gelişim süreci içinde tiyatroyu üç bölümde inceleyebiliriz:

-Tragedya

-Komedya

-Dram

          Tiyatro türlerini sınıflandıran ilk sanatçı Aristoteles’tir.Aristoteles (MÖ.6.yy) Poetika adlı yapıtında tragedya ve komedyadan ilk kez söz etmiştir.

          Yukarıdaki sözü edilen tiyatro türlerini ve başlıca özelliklerini açıklayalım:

1.TRAGEDYA (Trajedi, Ağlantı)

          İlk örnekleri eski Yunan edebiyatında MÖ.6.yy) görülen tragedya, seyircide acıma ve korku duyguları uyandırarak ruhu tutkulardan temizlemek amacıyla yazılan ve kendine özgü katı kuralları olan bir oyun türüdür.Tragedya, eski Yunan ve Latin edebiyatlarının taklit edildiği ve Klasisizm’in etkili olduğu 17. yüzyılda, özellikle Fransa’da yeniden canlanmış ve 19. Yüzyılın ortalarına kadar sürmüştür.

Tragedyanın Özellikleri:

-Konular tarihten ya da mitolojiden alınır.Homeros destanları,Yunan ve Latin mitolojileri,Roma tarhi…tragedyaların başlıca kaynaklarıdır.

-Kahramanlar yüksek tabakadan (krallar,kraliçeler,soylular) ve doğaüstü varlıklardan (tanrılar,tanrıçalar) seçilir.

-Tragedya baştan sona ciddi bir hava içinde geçer.

-Erdeme ve ahlaka değer verilir.Sözgelimi oyunda bir kral,hiçbir zaman kötü özellikleriyle tanıtılamaz.

-Tragedyalar kesintisiz oynanır;perde yoktur.Eser birbiri ardından sürüp gelen diyalog ve koro bölümlerinden oluşur.

-Tragedyalarda genellikle beş bölüm vardır.Bu bölümler manzum olarak yazılmıştır.

-Koro,eski Yunan tiyatrosunun temel ögesidir.Koro,bir kentin ihtiyarları ya da kadınlarından oluşur;halkı temsil eder.Koro,eyleme karışmaz;olup bitenlere seyirci kalır.

-Tragedyalar “üçbirlik kuralı”na uygun yazılır.Bu kurala göre tek bir ana olay, sahne değişmeksizin en çok 24 saat içinde anlatılmalıdır.

-Tragedyalarda vurma, yaralama, öldürme… gibi olaylara seyircinin gözü önünde yer verilmez; bunlar dışında gerçekleşir, sahneye haberi ulaştırılır.

-Eserde yüksek ve ağırbaşlı bir dil kullanılır; kaba saba sözlere yer verilmez.

Önemli Tragedya Sanatçıları:

Aiskyhyleos (MÖ. 525-456)

Sophokles (MÖ.495-406)      è Eski Yunan Edebiyatı

Euripides (MÖ.480-406)

Racina (1639-1699)                 è17.yy. Fransız

Cornaille (1606-1684)                   Edebiyatı

KOMEDYA(Komedi,Güldürü)

          İnsanların ve olayların gülünç yanlarını ortaya koyan oyun çeşidine komedya denir.bu tür de, tragedya gibi, şarap tanrısı Dionysos adına yapılan törenlerden doğmuştur.

Komedyanın Özellikleri:

-Konular çağdaş toplumdan ve günlük hayattan alınır.

-Komedyada amaç, kişisel ve toplumsal bozukların gülünç yanlarını göstererek seyirciyi doğru düşündürmektir.

-Üslupta soyluluk aranmaz; her türlü kaba sözlere ve şakalara anlatımda yer verilir.

-Nazımla (şiir içiminde) yazılır.17.yüzyıl Fransız komedyasında düz yazı biçiminde yazılmış oyunlar da vardır.

-Diyalog ve koro bölümlerinde oluşur.

-Eser, kesintisiz oynanır ve beş bölümden oluşur.

-Üçbirlik kuralına uyulur.

Komedya Türleri:

a)Karakter Komedyası:İnsan karakterinin gülünç ve aksak yönlerini gösteren komedya türüdür.Bu tür komedyanın en tanınmış örnekleri şunlardır:

          Cimri,Tartuffe(Moliere)

          Venedik Taciri (Shakespeare)

b)Töre Komedyası:Toplumun gülünç ve aksak yönlerini, gelenek ve törelerin bozuk yanlarını gösteren komedyadır.Aşağıda belirtilen eserler bu türün önemli örnekleridir:

          Gülünç Kibarlar (Moliere)

          Müffettiş (Gogol)

          Şair Evlenmesi (Şinasi)

c)Entrika Komedyası:Olayları merak uyandıracak ve insanı şaşırtacak biçimde anlatan tiyatro türüdür.Entrika komedyasına şu örnekler verilebilir:

          Scapin’in Dolapları (Moliere)

          Yanlışlıklar Komedyası (Shakespeare)

Önemli Komedya Sanatçı:

Aristophanes (MÖ. 445-385)

Menandros (MÖ.342-292)               èYunan Edebiyatı

Plutus (MÖ.254-184)

Terentius (MÖ.195-159)     

Moliere (1622-1676)                         èFransız Edebiyatı

Ben Jonhson (1573-1637)                 èİngiliz Edebiyatı

Gogol (1809-1852)                             èRus Edebiyatı

DRAM

          18. yüzyıldan beri tragedya veya komedya dışındaki oyunlar “dram” terimi ile adlandırılmıştır.Bu türün geçirdiği başlıca üç aşama vardır:

a) Burjuva Dramı:

          Fransız filozofu Diderot (1713-1784)’un tragedyaya karşı çıkmasıyla ortaya çıkmıştır.Burjuva dramında günlük olayları işlemek, orta sınıfa seslenmek, güzel ile faydalıyı göstermek, ahlakçı görüşü vurgulamak ve günlük yaşayışın doğal dili olan nesir ile yazmak amaçlar olmuştur.

b) Romantik Dram:              

          19.yüzyılın ilk yarısında Romantizm akımıyla birlikte ortaya çıkan romantik dram, tragedyanın belli kurallarını yıkmak amacı gütmüştür.Romantizmle birlikte edebiyatın her dalında başlayan isyan hareketi tiyatro alanında ürününü dram olarak vermiştir.İngiliz oyun yazarı Shakespeare’in ilk örneklerini verdiği bu tür, Alman edebiyatında Goethe, Schiller gibi sanatçıların ilgisini kazanmıştır.Romantik dramın ilkelerini ilk kez Fransız sanatçı Victor Hugo, Cromwell (1827) adlı oyununun önsözünde ortaya koymuştur.

Romantik Dramın Özellikleri:

-Olaylar tarihten ya da günlük hayattan alınabilir.

-Oyunda acıklı ve gülünç olaylar bir arada verilebilir.

-Nazım ya da nesir biçiminde yazılabilir.

-Klasik tiyatronun “zamanda ve mekanda birlik” kuralına uyma zorunluluğu yoktur.

-Kahramanlar her tabakadan seçilebilir.

-Acı veren olaylar sahnede gösterilebilir.

-Perde sayısı yazarın isteğine bağlıdır.

-Yerli hayata ve ulusal konulara önem verilir.

c)Çağdaş (Modern) Dram:

          Dram türü, Romantik akımın etkili olduğu dönemlerden sonra da biçim ve içerik değişiklikleriyle yeni boyutlar kazanmış ve günümüze dek yaşarlığını sürdürmüştür.Günümüzde değişik akım ve görüşlerin doğrultusunda dramlar yazılmakta ve bunlar çağdaş dram kapsamında değerlendirilmektedir.

Önemli Dram Sanatçıları:

Shakespeare (1564-1616)èİngiliz Edebiyatı

Lessing (1729-1781)

Goethe (1749-1832)        èAlman Edebiyatı

Schiller (1759-1805)

Diderot (1713-1784)

Victor Hugo (1802-1885) èFransız Edebiyatı

TÜRK TİYATROSU

          Geleneksel Türk tiyatrosunda birçok oyun türü vardır.Bunların en önemlileri şunlardır:

1.KARAGÖZ

          Karagöz, bir gölge oyunudur.Bu oyun, derinden kesilen ve “tasvir” adı verilen bazı şekillerin (insan, hayvan, bitki, eşya…) arkadan ışıklandırılmış beyaz bir perde üzerine yansıtılması temele dayanır.

          Karagöz oyununun kökeni ve bu oyunda başrol oynayan Karagöz ile Hacivat’ın kimlikleri konusunda değişik görüşler vardır.Söylentilere göre Karagöz, Trakyalı bir demirci ustasıdır ve bir cami yapımında Bursa’da,caminin ustabaşısı Hacı Ivaz (Hacivat) ile tanışır ve kısa bir süre sonra aralarında eğlenceli bir söyleşi başlar.Bu söyleşiye öteki kişiler de katılır.Durumu öğrenen Orhan Gazi’nin emriyle Şeyh Küşteri, Hacivat ile Karagöz arasındaki gülünç söyleşi ve olayları perdeye aktarır.Bu oyun 17.yüzyıldan bu yana Türkiye’de çok yaygınlaşmıştır.

Karagöz Oyununun Özellikleri:

-İslam uygarlığı etkisindeki Osmanlı toplumunun dilini, inançlarını, gelenek-görenek ve zenaatlarını,siyasal ve sosyal olaylara bakışını yansıtan zengin bir kaynaktır.

-Karagöz, halkın ortak malıdır.Konuları kimin düzenlediği belli değildir.

-Belli sayıdaki ortak konuların sözlerini, her sanatçı, oyun anında kendine göre ayarlar.Yani oyunun önceden hazırlanmış bir metni yoktur, oyun doğaçlamaya dayalıdır.

-Oyunda Karagöz, cahil halk ipini, Hacivat ise aydın kişileri temsil eder.

-Oyunda her meslek, yöre ve sınıftan insan rol alır; herkes kendi şivesiyle konuşur.Bu kişilerden bazıları şunlardır :Çelebi (genç bir mirasyedi), Beberuhi (cüce ve aptal), Tuzsuz Deli Bekir (sarhoş),Efe (zorba), Zenne (kadın), Kayserili(pastırmacı), Arnavut (bahçıvan), Acem (zengin), Yahudi (bezirgan)…vb

-Karagöz oyunu; başlangıç (Hacivat’ınsahneye gelişi), muhavere (Karagöz’le Hacivat’ın karşılıklı konuşması), fasıl (asıl konu) ve bitiş (perdeden çekilme) gibi dört bölümden oluşur.

2.ORTAOYUNU

          Ortaoyunu, sahne olarak kabul edilen ve etrafı seyircilerle kuşatılmış bir alanda oynanan bir oyundur.Bu oyunda birçok yönden Karagöz’e benzer.

Orta Oyununun Özellikleri:

-Halkın ortak malıdır

-Yazılı bir metne dayanmaz; oyuncular doğaçlamaya yoluyla konuşur.

-Karşılıklı konuşmalara, şive taklitlerine dayalıdır.

- Oyunda müziğe de yer verilir.

-Dekor yok denecek kadar azdır.

-Temel kişileri Pişekar ile Kavuklu’dur.(Pişekar, Hacivat’ın; Kavuklu Karagöz’ün yerini tutar.)

-Oyunda değişik çevre ve ulustan insanlar yer alır.

-Arap, Acem, Kayserili, Frenk, Balama, Yahudi, Ermeni gibi tipler de oyunda rol alır.Oyunda kadın kılığına girmiş erkeğe “zenne” denir.

-Ortaoyunu da Karagöz oyunu gibi “başlangıç”, “muhavere”, “fasıl”, “bitiş” bölümlerinden oluşur.

MEDDAH

          Meddah, taklitler yaparak hikayeler anlatan bir halk sanatçısıdır.Meddahlık, bir bakıma tek kişilik bir gösteri, bir oyun sayılabilir.Meddah’ın anlattıkları, gerçekçi halk hikayeleridir.Meddah, aslında tiyatronun çeşitli kişilerini kişiliğinde toplamış bir aktördür.

          Meddah hikayeleri konuşma diliyle oluşturulur.Anlatım düz yazı biçimindedir.Konu sıradan kişilerin başından geçen olaylardır.

          Meddah,hikayesini anlatmak için dinleyicilerden daha yüksekçe bir sekiye konmuş iskemleye oturur, eline bir baston alır, omzuna da büyükçe bir mendil koyar.Daha sonra da ses ve şive taklitlerine dayalı konuşmasına başlar.